TÜRKOLOJİ TARİHİNDE 1926 BAKÛ TÜRKİYAT KONGRESİ

1926 Bakû Türkiyat Kongresi

1926’da Bakû’de yapılan Türkiyat Kongresi, âdeta bu birikimlerin buluştuğu bir ortam olmuştur. Bakû Türkiyat Kongresi gerek Türklük biliminin gelişimi gerekse Türkiye-Rusya ilişkilerinin gidişatı açısından oldukça önemlidir. Bilindiği üzere Türkiye-Rusya ilişkileri, Bolşevik Devrimi’nden ve özellikle Kemalist hareketin ortaya çıkışından sonra yeni bir ivme kazanmıştı. Bakû Türkiyat Kongresi, ilk bakışta iki ülke arasında siyasal işbirliği yanısıra kültürel ve düşünsel işbirliği yolunda da bir adım gibidir. Atatürk, 7 Temmuz 1922’de Sovyet sefiri Aralov’un İran sefiri İsmail Han şerefine verdiği ziyafette yaptığı konuşmada “Filhakika mevcut tarihlerin kaydettiği hâdisât, milletlerin hakikî efkâr ve âmâli, harekâtı değildir” diyerek şöyle devam etmişti20: “Şark milletleri kendi iradeleri, kendi hisleriyle hareket etmiyorlardı. Onların başında bir takım müstebit, keyfî hareket eden Çarlar, Hüdavendler vardı. Mazbûtât-ı tarihiye daha çok onların tatmin-i hırsı için yaptıkları vekâyidir. Biz onların hepsini yırtacağız, yeni bir tarih yapacağız.”
Kuşkusuz tarihi yeniden yazmak kısa sürede yapılabilecek bir atılım değildir. Fakat bu yolda ilk adımın da Kurtuluş Savaşı yıllarında atıldığı görülmektedir. Maarif Vekâleti’nin Veled Çelebi İzbudak’a bir “Afgan Tarihi” tercüme ettirme girişiminde bulunması, bu bağlamda önemlidir. Bundan daha anlamlısı, bu çevirinin karşılığı olarak verilecek 500 liranın Hariciye Tahsisât-ı Mestûresi’nden ödeme yoluna gidilmesidir21. Bu girişimin, 21 Haziran 1922’de, yani Atatürk’ün yukarıda belirtilen konuşmasından iki hafta önce olması anlamlıdır. Fakat bu denli önemli bir girişimin zamansız olduğu, dönemin koşullarının da bu tarz, uzun vadeli çalışmalara imkân tanımadığı herkesçe malûmdur..
Bu yolda diğer adım ise Şark Mektebi adında bir akademi kurularak atılmak istenmiştir. Mart 1922’de Türkiye basınında, Anadolu’da bir “Şark Mektebi” açılacağı ve burada Asya ülkelerine gönderilecek memurların gidecekleri yerler hakkında öğrenim görecekleri konulu haberler Türkiyat âlemini harekete geçirmişti. Bu girişimin maddî yönden güçsüz bir millet için külfetli ve hatta lüzumsuz olduğunu ileri sürenlerin yanında ciddiyetle üzerinde duranlar da olmuştu. Haberlere göre Şark Mektebi, Hariciye Vekâleti bünyesinde açılacak ve orada hukuk, ticaret ve şehbenderlik okutulacaktı. Necip Asım’a göre, Hariciye Vekâleti “sırf bir hırs-ı sâike” ile hareket etmiş, bunu yapacak uzmanlar olup olmadığını hesaba katmamıştı22. Bu hırsı saikenin nedenleri aşağıdaki haberden anlaşılabilir.
Azerbaycan’ın Ankara elçisi İbrahim Abilov tarafından verilen bir ziyafette, “Şarkın muhib milletleri gençlerine nûr menbaı olacak, büyük ve müşterek bir darülfünûn tesis olunması tasavvuru”nun ortaya atıldığı, bu fikrin “derhal cümlenin hararetli tarafdarlığını kazanmış” olduğu ve tasarının kısa sürede “yürüyen bir fikir haline inkılâb eylemiş” bulunduğu belirtiliyordu. Bu ziyafette Afgan elçisi Sultan Ahmet Han, “Şark milletlerini revâbıt-ı uhuvveti envâr-ı irfân ile tezyîn ve teşyîd edecek olan böyle bir müessese-i âliyeye Afganistan’ın dahi ma’l-memnûniye iştirak edeceğini” ifade etmişti. Bu darülfünûnun, nerede kurulacağı kesin olarak belirlenmemişse de, “Türkiye’nin, diğer kardeş milletler dahi nazar-ı itibara alınmak suretiyle, muvafık görülecek bir yerinde olması fikrine şimdiden galib nazarıyla bakılabilir” deniliyordu. Darülfünûnun maddî yönüyle ilgili her ülkenin birer temsilcisinin bulunduğu bir “heyet-i hâmiye” ile bilimsel yönüyle de ilgili bir “heyet-i ilmiye” oluşturulmasının tasarlandığı, bu iki kurulun, kurumun devamının ve çalışmalarının sürdürülmesinde önemli birer etken olacağı, “heyet-i ilmiye’nin ilk tarz-ı teşekkülünde Şark İnkılâbı’nın esasları nazar-ı itibarda tutulmak kararının alınmış olduğu”23 kaydediliyordu.
Bu kurulun oluşumunda Şark İnkılâbı’nın esaslarının nazarı itibarda tutulması kararının dönemin konjonktürel koşullarıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır.
Dönemin Türkiye aydınları, Türkiye Türkolojisinin Avrupa ve Rusya Türkolojisinin gerisinde ve bunun kültürel bakımdan önemli bir zaafiyet olduğunun bilincindedir. Örneğin M. Ahmet Cevdet İnançalp, 1923 yılı başlarında yayınlanan bir makalesinde, Rusya’da Türk tarih ve lisanı hakkında incelemelerin Türkiye’nin oldukça ilerisinde olduğunu, “o hicaptan bizi kurtaracak gayret-i milliye emârelerinin zuhura başladığı esnalarda” Birinci Dünya Savaşı’nın çıktığını, onu Mütareke döneminin izlediğini ve Türkiye’nin “Rus uleması karşısında bugün de hacel bir durumda” bulunduğunu üzüntüyle anlatıyordu. Ahmet Cevdet, “ömrünü Türkiyat’a vakfetmiş olan aziz üstad Necip Asım Beyefendi’nin aşkını taşıdıkları Türkiyat müessesesi, açıldığı ve mikdar-ı kâfi sermaye ile faaliyete başladığı günden itibaren bizim de millî eserlerimiz doğacağını ümit ederiz”24 diyerek teselli buluyordu. Necip Asım’ın düşlediği Türkiyat Enstitüsü 1924’te kurulmuş, fakat enstitünün kurulma nedenlerinden birisi olan İstanbul’da milletlerarası bir Türkoloji kongresi toplama tasarısı gerçekleştirilememişti.
Ruslar uzun süredir bir Türkoloji kongresi düzenlemeyi arzu ediyorlardı. Bu fikir, ilk kez Samoyloviç tarafından 1913’te ortaya atılmış, fakat yeterli maddî destek bulunamamıştı. Siyasal koşulların da etkisiyle, bir Türkoloji kongresi toplama düşüncesi 1922’de yeniden gündeme gelmiştir. Samoyloviç’in de aralarında bulunduğu Müsteşrikler, Leningrad’da yaptıkları bir toplantıda bu konuyu etraflıca görüşmüşlerdi. Bundan sonra Samoyloviç, 1923’ten itibaren bu fikre destek bulmaya çalışmış, özellikle Azerîleri kazanmaya özen göstermiştir. Bundan sonra böyle bir kongrenin yapılabilmesi yönünde çalışan çeşitli gruplar ortaya çıkmıştır. Bu gruplar şunlardır: Birincisi, ifrat derecesinde Latin harfleri taraftarı Azerîler; ikincisi, Rus Türkologları ve dilbilimcileri; üçüncüsü, Sovyet merkezinin elemanları; sonuncusu, geri kalmışlık meselesini Latin harfleriyle çözmek isteyen Türkler25.
Bu yolda kararlı şekilde çalışanlar ise Sovyet merkezinin elemanları olmuştur. Bakû Türkiyat Kongresi’nin Sovyet merkezi tarafından Türkleri Latin harflerine geçirmek amacıyla organize edildiği başından itibaren herkes tarafından biliniyordu. Henüz 1924 gibi erken bir tarihte Arap yazısıyla basılmış eserlerin Sovyetler Birliği’ne sokulmasının yasaklanması, Sovyet merkezinin uzun vadeli amacını gösteren önemli bir gelişmedir. Nihayet 1926 yılında, Bakû Türkiyat Kongresi’nden hemen sonra Ankara ile Moskova arasında yapılan bir anlaşma gereğince, Türk Ocaklarının faaliyetleri Türkiye Cumhuriyeti sınırları ile sınırlandı. Demek ki Ruslar açısından Türklerin Latin harflerini kabul etmesi Kiril alfabesine geçmesi yönünde yalnızca gerekli bir merhaleden ibarettir. İşte bu nedenle, Sovyet merkezinin elemanları, Latin harflerini kabul etmeleri için Bakû Kongresi öncesinde Türk halkları arasında propaganda çalışmaları yapmışlardır. Onların yanısıra Bekir Sıdkı Çobanzâde, Halid Said Hocayev, Ağamalioğlu gibi Latin alfabesi taraftarı Türkler de bu yönde yoğun gayret sarfetmişlerdir26. Fakat Latin harfleri yanlısı Türklerin çoğunun Sovyet Türkolojisinin ve Türkologlarının etkisinde kaldıkları anlaşılmaktadır.
Bolşevik Devrimi’nden sonra Moskova, Leningrad, Kiev ve Taşkent’te Doğu Bilimleri, özellikle Türkoloji alanında uzmanlar yetiştirmek amacıyla özel öğretim kurumları açılmıştır. Bu girişim, Rusya’da uzun bir geçmişi olan Türkoloji araştırmaları açısından önemli bir atılımdır. Bu yeni dönemde Sovyet Rusya’da Türkoloji alanında ilk önemli eserler, Aleksandr A. Samoyloviç’in Türk dilinin fonetik ve gramatik yapısıyla ilgili yapıtlarıdır27. Bu dönemin bir diğer önemli Rus Türkologu Vasilij V. Barthold (1869-1930), 1925’te yayınlanan meşhur eserinde, Ekim Devrimi’nden sonra eski eserlerin korunması amacıyla Taşkent’te merkezî bir kuruluşun (Şark Enstitüsü) meydana getirildiğini, fakat bunun yeterince verimli olamadığını belirtiyordu28. Taşkent Şark Enstitüsü hakkında kayda değer malûmat edinemedik. Fakat böyle bir enstitünün Taşkent’te kurulmasının Rusya açısından Taşkent’in stratejik konumuyla yakından alâkadar olduğu görülmektedir.
Çarlık döneminde Taşkent, Türkistan’nın idarî merkezi, ayrıca en geniş Rus topluluğunun barınağı olmuştu. Avrupa’nın Orta Asya’da nüfuzu esas olarak Taşkent yoluyla yayılıyordu. Ekim Devrimi’nden sonra ise Taşkent, eski Çarlık dominyonlarında kurulan ilk Sovyet hükümetinin merkezi olmuştur. Fakat burada, dolayısıyla Türkistan’da Sovyet iktidarı kolaylıkla kurulamamış ve buralar Bolşevikleştirilememişti. Ancak Moskova, Orta Asya’nın uzak köşeleriyle 1919’da bizzat alâkadar olmaya başlamış ve bunun için Türkistan halklarının “kendi kaderini tayin hakkı” siyaseti ile “millî eşitlik” ilkesini uygulamaya koymuştur29. Bunun ardından, 1921’de RSFSC’ye bağlı özerk bir birim olarak Türkistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmuştur. Fakat Türkistan’da millî mesele henüz çözümlenmiş değildir. Türkistan’da millî mesele ancak Lenin’den sonra Türkistan’ın dört ayrı cumhuriyete bölünmesiyle ve ulusal özlemlere daha geniş olanaklar sağlanmasıyla çözülmeye çalışılmıştır.
Aynı yıllarda Kafkasya’daki millî mesele ise kaotik bir durum arzediyordu. Nasıl ki Taşkent Orta Asya’nın merkezi sayılıp bu yönde icraat yapıldı ise, Bakû de Kafkasya’nın merkezi sayılarak benzer çalışmalar yapılmıştır (Çarlık döneminde Kafkasya’nın kültür merkezi ise Tiflis’tir). Lenin, Bakû’yü, Kafkasya’da “Sovyet iktidarının kalesi” olarak görüyordu. Sovyetlerin milliyetler politikasında 1920 senesi bir dönüm noktası olmuştur. Bu tarih, Bolşevikler açısından iç savaşın sonu, ayrıca bir birleşme ve yeniden kurma döneminin başlangıcıdır. 1923’te ise ittifaktan federasyona yönelinmiştir. Lenin’den sonra Stalin, “kültürel-ulusal özerklik” prensibini benimsemiştir. Azerbaycan ile bir askerî-ekonomik ittifak anlaşması yaparak, bunu özerkliğin en yüksek biçimi olarak takdim etmiştir. Bu anlaşma, Sovyetlerin diğer cumhuriyetlerle yapacağı anlaşmalarda da temel alınmıştır.
İdil-Ural bölgesinin kültür merkezi ise Kazan sayılıyordu. Burası, Orta Asya’ya açılışın iki yolundan biridir. Burada Almanlar, Alman Türkoloji merkezleri kurmak istemişler, bunun için de Theodor Menzel’i etkili şekilde kullanmışlardır. Bu amacına ulaşmak için Menzel, Yahudi ve Alman kökenli Rus Türkologlarını örgütlemiş ve Türklerin Latin harflerine geçmesi yönünde Alman hükümeti hesabına çalışmalarda bulunmuştur30. Macar Türkoloğu György Hazai’ye göre Bakû Türkoloji Kongresi ilk başta Türkiye’nin Kafkasya, Orta Asya ve Volga bölgelerindeki Türkoloji merkezleriyle ve Barthold, Samoyloviç gibi meşhur Sovyet Türkologlarıyla işbirliğini devam ettirme ümidini uyandırıyordu31. Hazai’nin bu düşüncesi iyimser bir yaklaşımın ürünüdür.
Samoyloviç, 7 Eylül 1925’te Ankara’ya gelmiş ve Maarif Vekili Hamdullah Suphi Tanrıöver’i ziyaret etmişti. Ankara Türk Ocağı de Samoyloviç şerefine 10 Eylül 1925’te bir ziyafet vermişti. Bundan bir müddet sonra da Azerbaycan Maarif Komisyonu, İstanbul Darülfünûnu müderrislerinden Mehmet Fuat Köprülü’yü Azerbaycan Edebiyat Tarihi hakkında dersler vermesi ve incelemelerde bulunması için Bakû’ye davet etmişti. Köprülü, bu daveti kabul ederek, Ekim 1925’te Bakû’ye gitmişti. Bundan bir süre sonra da, Köprülü, Sovyet Bilimler Akademisi üyeliğine seçilmişti. Maarif Vekâleti de Bakû’de edebiyat dersleri verecek olan Köprülü’ye diplomatik pasaport verme kararı almıştı32.
Bakû Kongresi hakkında fikirler birbirinden oldukça farklıdır. Bir Fransız Türkoloğu, Rusya’nın Bakû Türkiyat Kongresi’ni toplayarak Bakû’yü “Türkçe konuşan dünyanın entelektüel başkenti” yapmayı hedeflediğini belirtir33. Bir başka Fransız Türkologu da Bakû Kongresi’ni Sovyet yönetiminin Pan-Türkist düşünceyi etkisiz hale getirmek amacıyla Moskova’nın başlattığı bir “karşı-saldırı” olarak yorumlar34. İlber Ortaylı ise, Bakû Türkiyat Kongresi’ni Sovyetlerin Türkî Türkologları ile Türkiye Türkolojisinin karşılaştığı bir mekân olarak değerlendirir35. Bakû Kongresi’ni bütünsel şekilde açıklamak, Sovyet Rusya’nın yayılmacı kültür politikasının çerçevesini belirlemek sayesinde mümkündür.
Bolşevikler, Türkiye ile bilimsel ilişkilere ve işbirliğine önem veriyorlardı. Rusya Maarif Komiseri Lotaçarski, bilimsel nitelikli bir Türk-Sovyet Derneği oluşturmak amacıyla Ocak 1926’da bazı girişimlerde bulunmuştu. Kurulmak istenen bu derneğin Türkiye’de ve Rusya’da şubeleri açılacaktı36. Tahmin edileceği üzere, bu girişimin en önemli destekçisi, dönemin en işlevsel Sovyet Türkoloğu olarak görülen Samoyloviç olmuştur.
Bakû Türkiyat Kongresi için hazırlıklar Nisan 1924’te başlamış, ve bunun için bir organize komitesi oluşturulmuştu. Komite, 6 Ağustos 1925 tarihli toplantısında, kongrenin 25 Aralık 1925’te toplanmasını kararlaştırmış, bunun için bir program yapmış ve bunu bastırarak yayınlamıştır. Kongreye davet edilen kişilerin Latin harfleri taraftarı olmalarına dikkat edilmiştir. Diğer ülkelerin yanısıra Türkiye’den de bilimcilerin katılması yönünde davetiyeler gönderilmiş, fakat Anadolu Türkleri, herhalde alfabe meselesi nedeniyle, kurultaya katılmak istememişlerdi. Davetiyelerin zamanında yerlerine ulaşmaması nedeniyle, 3 ve 4 Ocak tarihlerinde kongreye hazırlık mahiyetinde toplantılar yapılmıştır37.
Bakû Türkiyat Kongresi’ne hazırlık komitesinin başkanı Gabiyev, sekreteri Ali Yusufzâde’dir. Kongreye katılan Alman Türkoloğu Theodor Menzel’e göre Türkiyat Kongresi’nin Bakû’de yapılmak istenmesinin esas nedeni Bakû’nün Rusya sınırları içinde Türkçe konuşan toplulukların en entelektüel şehri olarak görülmesi, üstelik Orta Asya’nın o sırada istikrarsızlık içinde bulunmasıdır38. Kongre, 26 Şubat-6 Mart tarihleri arasında oniki seksiyon halinde gerçekleşmiştir. Bu seksiyonlar şunlardır: Tarih, Etnografya, Dillerin Akrabalığı, Türk Dilleri, İmlâ (Orfografi), Terminoloji, Alfabe, Edebiyat Dili, Derslerin Metodu, Memleket Tanıtımı, Edebiyat Tarihi ve Kültürel Kazanım.
Türkiye Türklerini Mehmet Fuat Köprülü, Hüseyinzâde Ali Turan ile İsmail Hikmet Ertaylan temsil etmiştir39. Hüseyinzâde’nin notlarında “16 Şubat 1926’da İstanbul’dan hareket ettik. Fuat Köprülü, Etnografya Müzesi müdürü Mesaroş, Leningrad profesörlerinden Barthold, Strasbourg’da profesör Menzel ile beraberdik” deniliyor40. Bu bilgilerden, bu sıralarda İstanbul’da bulunan bazı Batılı Türkologların da Türklerle birlikte Bakû’ye gittiği anlaşılıyor. Tespit edebildiğimiz kadarıyla, bu sırada İstanbul’da bulunan Batılı Türkologlar şunlardır: Paul Wittek, Julies Mészáros, Theodor Menzel, Vasilij V. Barthold. Bundan da anlaşılacağı üzere, 1920’li yılların başlarında İstanbul, Türkoloji araştırmaları için önemli bir merkezdir. Üstelik, Türkçe konuşan şehirlerin birincisi ve en entelektüel şehri İstanbul’dur.
Bakû Türkiyat Kongresi’ne katılanların dökümü ise şöyledir: Kongreye katılan toplam 131 delegenin 92’si Türk, 20’si Rus, 3’ü Alman, 1’i Ukraynalı. Alman delegeler Theodor Menzel, Paul Wittek, W. Radebold. Âzânın şu üç gruptan oluştuğu görülmektedir: Bilim adamları, siyaset adamları ile eğitimci ve yazarlar. Mesleklere göre dağılım ise şöyledir: 3 bilimler akademisi üyesi, 18 profesör, 5 doçent, 2 hekim, 1 diplomat, 1 hukukçu, 22 öğretmen ve eğitimci, 4 edebiyatçı, 14 redaktör ve gazeteci, 2 öğrenci, 17 politikacı, 42 delegenin mesleği belli değil. 19 delege özel davetli, diğerleri cemiyet temsilcisi41.
Kongrenin açılışında Alman Türkoloğu Theodor Menzel, kongrenin Wilhelm Radloff şerefine yapılmasını teklif etmiştir. Bunun üzerine Türkler de Gaspıralı İsmail Bey’in şerefine yapılmasını önermişlerdir. Sonuçta Birinci Türkoloji Kongresi’nin Gaspıralı ve Radloff şerefine yapılması kararı alınmıştır42. Bu da gösteriyor ki, Almanlar, Türkoloji alanında Ruslarla dostluk ve işbirliği yönünde çalışmak istemişlerdir. Menzel’in Almanya adına Bakû’de bulunması ve Almanlar hesabına Odessa’daki siyasî misyonu bunun kanıtıdır.
Hüseyinzâde Ali Turan, çoğunlukla kongrenin dil seksiyonunda yapılan çalışmalara katılmış ve “Garbın İki Destanında Türk” başlıklı bir tebliğ sunmuştur43. Mehmet Fuat Köprülü ise İslâm Tarihi ile edebiyat tarihi seksiyonlarına katılmış, Bektaşîlik ve Fuzûlî hakkında birer bildiri okumuştur44. Kongrenin onüç kişilik yardımcı heyeti içinde bulunan İsmail Hikmet Ertaylan ise tebliğ sunmamıştır45.
Kongrenin en önemli ve en tartışmalı seksiyonu alfabe sistemi üzerinde çalışan seksiyon olmuştur. Bu seksiyonda, Rusya Türklerinin kullandıkları Arap harflerinin değişmesinin uygunluğu, Arap harfleri bırakılacak olursa, onun yerine Kiril alfabesinin mi, Latin alfabesinin mi, yoksa bütün Rusya Türkleri için ortak bir alfabenin mi veya ayrı alfabelerin mi uygun olacağı tartışılmıştır. Harfler üzerinde görüşmeler beş oturumda tamamlandıktan sonra oylamaya geçilince işin rengi değişmiştir. Çünkü, Menzel’in ifadesiyle, “oylamada demirden bir perde tesiri vardı”46. Kazanlılar bu tesiri açıkça beyan etmişlerdir.
Tartışmalar ve tehditler sonunda Latin alfabesine geçiş ilkesi benimsenmiştir. Böylece, Ege kıyılarından Çin sınırlarına kadar bütün Türkler, Latin harfleri kullanacaktı. Asıl amacın bu olmadığı kısa süre içinde kolayca anlaşılacaktır. Kongrede konuşmalar radyoyla duyurularak kongrenin prestiji arttırılmak ve kongreye popülarite kazandırılmak istenmiştir. Kongre sırasında bolca resim çekilmiş, propaganda maksadıyla kongre filme alınmıştır. Kongre sonunda da delegelere bu film izlettirilmiş ve onlara kongre hatırası olarak resimler verilmiştir47. Kısacası, bilimsel bir kongreye siyasal bir hüviyet verilmek istenmiştir. Kongrede alınan önemli kararlar ise şunlardır: Leningrad’da bir Türk halkları haritası ile Türkologlar albümü hazırlanması, Bakû’de Türkolojiye dair derleme bir eserin yayınlanması, Sovyetler Birliği’nde Türkoloji dünyasına ilişkin bir yayın organının çıkarılması, kongrenin iki yılda bir toplanması ve sonraki toplantının Semerkand’da yapılması48.
Yukarıda belirtilen yayın organının çıkması uzun zaman sonra mümkün olmuş, fakat bu boşluk Leningrad Üniversitesi Yaşayan Şark Dilleri Akademisi’nin “Novyj Wostok” (Yeni Şark) adlı dergisiyle kapatılmaya çalışılmıştır49. Türkiye’de ise Darülfünûn bünyesinde 12 Kasım 1924’te İstanbul’da Darülfünûn bünyesinde kurulan Türkiyat Enstitüsü’nün ilk sayısı Ağustos 1925’te çıkarılan “Türkiyat Mecmuası” adında takdire şayan bir dergisi mevcuttu. Bununla hemen aynı zamanda, Leningrad Yaşayan Şark Dilleri Akademisi nezdinde Türkiyat Semineri adında bir araştırma merkezi kurulmuştu50. Köprülü’nün başında bulunduğu Darülfünûn Türkiyat Enstitüsü kütüphanesinin esası ise Abakan Türklerinden olan ve Leningrad’da tahsil gören N. F. Katanof’un (1862-1922) kitaplığı satın alınarak teşkil edilmişti. Bu kitaplık, Encümen-i Tedkîk adındaki ilk Türkoloji enstitüsünün kurulması çalışmaları esnasında, 1914’te de satın alınmak istendiğini kaydedelim.
Kongreye sunulan en dikkate değer tebliğlerden birisi Barthold imzalıdır. Aynı yıl Türkçe’ye de çevrilen “Türkiyat Sahasında En Evvel Nazar-ı Dikkate Alınacak Meseleler” başlıklı tebliğinde Barthold, Türkoloji alanına ilişkin ilimler arasında Türk kavimleri tarihinin özel bir yeri olduğunu belirterek, “Türk kavimlerinin tarihi, cihan tarihinden ayrılmayan bir parça olmak itibariyle, bu sahada tedkîkâtla uğraşan kimseler içün halledilmesi lâzım gelen bir çok ilmî meselelerin mevcud olduğunu mümkün olduğu kadar izah etmeye” çalışmış ve tebliğini şu cümleyle noktalamıştır51: “Kendi millî harslarını gaib etmeden Garb medeniyetini temessül etmek gibi güç bir mesele önünde bulunan –Küçük Asya’dan Tubul’e ve Turfan’a kadar imtidâd eden yerlerdeki– Türk kavimlerinin de bu meseleleri halletmek yolundaki mesaimize iştirak edeceklerini ümid etmek lâzım gelir.”
Kongrede dikkati çeken gelişmelerden bir diğeri, eylemci Türkçülük ile bilimci Türkçülük arasında kesin bir çizginin ortaya konulmasıdır. Bunu Kırımlı Slavistist ve Türkolog Bekir Sıdkı Çobanzâde52 açıklamıştır. 5 Mart’ta yapılan “Umumî Edebî Türk Dili” hakkındaki oturumda sunduğu tebliğinde Çobanzâde, Türkolojide başlıca iki cereyanın bulunduğunu, birinin Samoyloviç’in ifade ettiği “objektif cereyan”, diğerinin ise eskiden Kayyum Nâsırî tarafından savunulmuş olan “subjektif cereyan” olduğunu belirtmiş ve “ilim yolu ve sağlam yol objektif yolu tutmayı gerektirir” demişti53. Kayyum Nâsırî (1825-1902), gerçek anlamda bir “Kulturträger” (kültür taşıyıcısı) olarak bilinmektedir54.
Kazan’ın bir kültür merkezi olmasında önemli hizmetlerde bulunan Nâsırî’nin kongrede ikinci plana itilmesi, Onun meşhur bir Tatar milliyetçisi olmasından ve İdil-Ural bölgesi delegelerinin Arap harfleri yanlısı, Latin alfabesi karşıtı bir tutum içinde olmalarından kaynaklanmıştır. Gerçekten de kongrede Kazanlı (Tatar) delegelerin Moskova (Rus) âlimleri ile açıkça hesaplaştıkları görülmektedir55. Kongreden sonra Azerbaycan basınında, Arap alfabesini savundukları ve eskinin, milliyetçiliğin temsilcisi sayıldıkları için Tatarlar ile alay edilmiştir56. Kongrede Arap harfleri lehinde açıkça konuşan belki de tek kişinin Kazanlı Âlimcan Şeref olması tesadüf eseri değildir. Bu konuda bir Tatar tecrübesi mevcuttur.
Kayyum Nâsırî’den itibaren dil konusu Kazanlı aydınların gündeminde bulunuyordu. Bu yöndeki gayretler, bir “Kazan Dilcilik Ekolü” oluşumunu sağlamıştı. Aralarında Âlimcan Şeref’in de bulunduğu bu ekolün mensupları, alfabenin ıslahı konusu üzerinde ısrarla durmuşlar ve bu fikirlerini kongrede açıklamışlardır. 1919 yılında Kazan’da, gündeminde Arap harflerinin değiştirilmesi meselesinin görüşüldüğü “Bütün Rusya Türk Halkları İmlâ Meseleleri” konferansı yapılmıştı. Bu konferansta ağırlıklı olarak Arap harflerinin ıslahı konusu üzerinde durulmuştu57. Dolayısıyla, Âlimcan Şeref’in 1926 Bakû Türkiyat Kongresi’nde yaptığı Latin harfleri aleyhindeki konuşması, Kazanlı aydınların harfler konusundaki fikirlerini yansıtan bir söylev olmanın yanısıra Sovyet merkezinin siyasal ve kültürel politikasına karşı da bir tepkidir denilebilir.
Bakû Türkiyat Kongresi’nin en önemli yankısı Latin harfleri ile ilgili tartışmalardır. Anadili Türkçe olan Sovyet Türkologlarının, yazının Latinizasyonu deneyi, Bakû Kongresi’nde alfabenin hararetli bir tartışma konusu olmasının en önemli nedenlerinden birisidir. Sovyet Türkologları Türk dilinin fonetik yapısını bu açıdan tartışmaya açmışlardır. Bilindiği üzere 1921-1922’de Azerbaycan’da ve Kuzey Kafkasya’da Latin alfabesi denemeleri olmuştur. Bundan sonra, Azerbaycan Hükümeti, Temmuz 1922’de Ankara Hükümeti’ne yazının Latinizasyonu hakkında bir muhtıra vermiştir. Azerbaycan Yüksek Sovyeti’nin 1 Mayıs 1925 tarihli kararıyla Latin alfabesi Azerî Türkçesi’nin resmî yazısı olarak kabul edilmişti. Bernard Lewis, Türkiye’de bulunan Azerî sürgünlerin Türkiye’de yazının Latinizasyonu yönünde çabalar gösterdiklerini ve bunun Osmanlı geçmişini unutup yeni bir kuşak yetiştirmek isteyen Atatürk’ün düşüncelerine uygun olduğunu belirtmektedir58.
Bakû Türkoloji Kongresi’nde alfabe bağlamında ortak bir edebî dil konusu da gündeme gelmiş, fakat bir sonuca varılamamıştır. Samoyloviç’in umûmî ve edebî Türkçe lehinde uzun uzadıya konuşması gerçekten dikkat çekicidir59. Kongre sonuçlarının Türkiye’de sessizlikle karşılanmasının nedeninin alfabe meselesi olduğu anlaşılmaktadır. E. Copeaux, “Bakü Kongresi Türkiye’ye bir meydan okumadır ve Rusya devleti Türkoloji incelemelerinde öne geçer gibidir”60 görüşündedir. Henüz Bakû Kongresi toplanmadan, Türkçü çevreden Ayas İshakî, Bakû Kongresi’nde Rusya Türkleri arasında Latin harfleri kabul edilirse, Türklerin kültürel açıdan ikiye bölünebileceğini anlatmaya çalışmıştı61. Kongreyi izleyen yıllarda Rusya Türkleri için Latin yazısı sistemine dayanan bir takım yeni alfabeler kabul edilmiştir. Kongrenin bu kararı Türkiye’nin de Latin alfabesine geçmesi kararını etkilemiştir.
Türkiye kamuoyu Bakû Kongresi’ne beklenen ilgiyi göstermemiştir. Kongreye Türkiye’den gazeteci gitmemiş, kamuoyu ve basın kongreyle ilgili haberleri Moskova kanalıyla edinmiştir. Kongreden sonra Türkiye’de Latin abecesi ile Arap elifbası konusunda tartışmalar olmuştur. Bu tartışmalar, Kemalist Ankara’nın “Hayat” mecmuası ve “Hâkimiyet-i Milliye” gazetesi ile Turancı çevrelerin “Türk Yurdu” dergisi ve “İkdam” gazetesini karşı karşıya getirmiştir. Bunun yanında her Türkçe gazete ve dergide Latin harflerini konu alan makaleler yayınlanmıştır. Atatürk’ün gazetesinde, Latin harflerinin alınması ve bunun için bir uzmanlar kurulu oluşturulması gerektiğini belirten fikirler kamuoyuna yansıtılmıştır62. “İkdam” başyazarı Ahmet Cevdet Oran gibi Turancı aydınlar, Latin harfleri aleyhinde bulunmuş ve bunun Türkler arasında kültürel kopuşa neden olacağını savunmuşlardır63. Köprülü ise, kongrenin de etkisiyle olsa gerek, Arap alfabesi lehinde görüşler ileri sürmüştür.
Bu ortamda Macar bilgini Gombocz’un görüşüne de başvurulmuştur. Gombocz64, harfler konusunda yetkili makamlara sunulmak üzere bir rapor hazırladığı raporunda, Arap alfabesinin terk edilmesini önermiştir. Bunun yanında Kuhne’ye de aynı konuda bir rapor hazırlaması için talimat verilmişti. Maarif Vekâleti’nin talebi üzerine 1926’da hazırladığı raporunda Dr. Kuhne, yazı tekniğinin yalnız öğretim meselesi değil, aynı zamanda birinci derecede bir uygarlık meselesi olduğunu belirtiyor, Türklerin, kendilerine oldukça yakın olan Macar ve Fin dillerinde yapıldığı gibi, bir transkripsiyon kabul etmesiyle Batı medeniyetine katılmak işini kolaylaştırmış olacağı tavsiyesinde bulunuyordu. Kuhne’nin raporunu sunmasından kısa bir süre sonra Atatürk, Macar alfabesini incelemeye başlamış, Haziran 1927’de Latin harflerinin kabulü vaktinin geldiğine karar vererek, Maarif Vekâleti’ne Latin harflerinin benimsenmesi yönünde gerekli hazırlıklara girişilmesi talimatını vermiştir65.
Latin harfleri yolunda en önemli adım ise 1926 yılında atılmıştır. Bu yıl, Maarif Vekâleti’nin bir emriyle Darülfünûn’da matematik, kimya ve cebir derslerinde formüllerin Latin harfleriyle yazılması şartıyla öğretime başlandı. Aynı yıl Romen rakkamlarının kabul edilerek kulanılmaya başlaması ise Latin alfabesi yolunda katedilmiş önemli bir merhaledir.
Kongrenin Bolşevikler tarafından algılanışına gelince: Kırımlı Türkolog Ali Rahim tarafından 1926’da yayınlanan ve bir bakıma Sovyet görüşünü yansıtan “Birinci Türkologya Kurultayı” başlıklı eserde, kongreye katılan delegelerden dokuz Kazanlı üyenin, Rus komünist ekâbirinden Pavloviç’in, Rusya Bilimler Akademisi azâsından Oldenburg’un, Mehmet Fuat Köprülü’nün, Hüseyinzâde Ali’nin, Bekir Sıdkı Çobanzâde’nin ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı Ağamalioğlu Samed Ağa’nın, Samoyloviç’in, Menzel’in, Mészáros’un metin haricinde resimlerinin bulunması dikkat çekicidir66. Bununla, Sovyetler gözünde Türkolojinin muteber simaları teşhir ediliyordu. Fakat bu kitapta hiçbir Batılı bilginin resmine yer verilmemesi dikkat çekici olduğu kadar anlamlıdır da. Bunun yanında Kayyum Nâsırî’nin hatırlanarak “subjektif” olarak nitelenmesi ve Samoyloviç’in bir kere daha takdis edilmesi Sovyet Türkolojisinin gidişatını göstermesi açısından önemli bir göstergedir.
İlginç olan nokta, Batılı Türkologların doğrudan doğruya Türkleri ilgilendiren konularda, özellikle Latin harflleri konusunda çekimser tutumlarıdır. Alman Türkologu Dr. Theodor Menzel, Latin harflerinin kabulünün, Türklerin “daha süratle terakki” etmesine yardım edeceğini belirtiyor, ancak “eğer bu yeni elifba şimdiye kadar Arap elifbasının az çok temin etmiş olduğu edebî lisan birliğini aynı vechile temin ederse” kaydını düşüyordu. Menzel, “elifba meselesi Türk akvâmının dahilî meselesi olduğu için” harfler konusundaki oylamada çekimser kalmıştır. Fakat Menzel, Arap elifbasının bütünüyle ilgâsının güzel sanatlar ile sanatların birçok şubesinde icra etmiş olduğu olumlu etkiler itibariyle “biraz şâyân-ı esef” olduğunu belirtiyordu67. Fransız Türkologu Joseph Castagné ise “eğer Azerîler Latin alfabesini kabul ederse İstanbul’da çıkan bir kitabı okuyamayacaktır. Bu Türk memleketleri ve Müslümanlar arasındaki bağların kopması demektir”68 diyordu.
Bakû Türkiyat Kongresi’ne ve kararlarına ilişkin Atatürk’ün görüşlerini yansıtan bir belgeye ulaşamadık. Kongrenin Türkiye üzerindeki etkilerinden bir diğeri, Türkoloji araştırmaları konusunda olmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarından itibaren Türkiye’nin Türkolojinin merkezi olması amaçlanmıştı. Bu amaçla 1924’te Türkiyat Enstitüsü kurulmuş ve İstanbul’da bir Türkoloji Kongresi yapılmak istenmişti. Bakû Kongresi, Sovyet Rusya’nın, Türkoloji Kongresi toplama konusunda Türkiye’nin önüne geçtiğinin resmidir. Ancak kongreden sonra Barthold’un, davet üzerine Türkiyat Enstitüsü’nde dersler vermesi ve bu derslerin enstitünün ilk yayını olarak bastırılması anlamlıdır. Bunun ardından, Temmuz 1927’de Türk Tarih Encümeni’ni yeniden yapılandırılmış ve encümenin başkanlığına Türkiyat Enstitüsü müdürü Köprülü getirilmiştir. Bu işler, Türkoloji alanındaki çalışmalar yolunda dikkate değer bir hamle yapılmak istendiğine dair bir işarettir.
Bu süreçte Sovyetler Birliği dahilindeki Türk ülkeleri, Türkiye ile Türkoloji araştırmaları konusunda yayın alışverişine de girişmişlerdir. Bu konuda Türk Tarih Encümeni ile Taşkent’teki Orta Asya Üniversitesi Kütüphane müdürü P. Baranov’un Moskova kanalıyla yayın alışverişi talebinde bulunması69 önemlidir.
Yugoslavya’da Saraybosna Millî Müze Kütüphanesi yetkilisi ise 20 Haziran 1927 tarihli yazısında, Glasnik Zemalikos Müzea ile Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nın düzenli olarak değişimi konusuna önem verdiğini belirtiyordu70. Bangladeşli A. Satter Sate, Türk Tarih Encümeni riyasetine hitaben 1926’da kaleme aldığı mektupta, Necip Asım ile Mehmet Arif tarafından kaleme alınan ve 1917’de Tarih-i Osmanî Encümeni neşriyatı arasında yayınlanan “Osmanlı Tarihi” adlı eserden bir nüsha edinmek ve encümen dergisine abone olmak talebinde bulunuyordu. Sate’ye 1 Eylül 1926 tarihli yanıtında Türk Tarih Encümeni başkanı Ahmet Refik, “Bizim Hindistan’daki âlim kardaşlarımızın Türk ve Moğol tarihine müteallik tab’ettikleri Türkçe, Arapça ve Farsça eserlerden haberimiz olmadığından bunlardan mümkün olanlarının encümenimize gönderilmesini rica ederiz” diyordu71.
Alman Türkologu Karl Süsheim de Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nı düzenli şekilde izleyen Batılı Türkologlar arasında bulunuyordu (19 Ocak 1926 tarihli mektubu)72. Bu konuda Macarlar mümtaz bir önemi haizdir. Macaristan Maarif Nezareti müsteşarı ve Hazine-i Evrak müdürü Tsánki Dezsö tarafından Türk Tarih Encümeni’ne hitaben kaleme alınan 21 Kasım 1923 tarihli mektup, Türkiye ile Macaristan arasında Türkoloji alanında işbirliği isteğine ilişkin önemli bir girişimin kanıtıdır73. İşbu mektuba Türk Tarih Encümeni reisi Ahmet Refik Altınay şöyle bir karşılık vermiştir74:
“Muhterem efendim
Hem-ırk olan Macar ve Türk milletlerinin şanlı mazileri hakkında bazı mütalaât-ı âlimâneyi muhtevi dest-i tekerrüme olduğumuz 21 Teşrînisânî 1923 tarihli mektubunuz encümende okundu.
Türk ve Macar milletlerinin devr-i itilâlarına ait menabi-i tarihiyenin tedkîkiyle bu iki millet-i necîbenin tarih-i âlemin fusûl-i irfan ve medeniyetine ifa etmiş oldukları hıdemat-ı âliyenin vesaike müstenid hakayıkını enzar-ı istifadeye vaz’etmek hususunda Macaristan Evrak Hazinesi müdüriyetinin vaki olan mesai-i cemile ve ikdamat-ı mütevaliyesi Tarih Encümeni’mizce bir ehemmiyet-i mahsûsa ile görülmek tabiî ve bundan hasıl olacak fevaidin irfan ve medeniyet-i kadimenin teşnegânı bir nimet-i uzma olacağı derkâr idüğünden bu yoldaki mesainin teshîline matûf teşebbüsâtın icrasından geri durulmayacağından arzu ve iş’arımızı maarif ve reylerine tevfîkan Tarih Encümeni şimdiye kadar kendisi vesaitiyle tab’ına muvaffak olduğu âsâr-ı tab’ ma’l-memnuniye irsal ve takdîmine âmâde olunduğu ve ilk irsâlât olmak üzere (………) eserlerinin postaya tevdien nâm-ı âlilerine irsaliyle kesb-i şeref eylediği beyan ve bi’l-vesile teyîd-i ihlâs ve müveddet eder efendim.”
Bakû Türkiyat Kongresi’nden sonra da Türkiye’nin Türkolojinin merkezi olması yönünde düşünceler ileri sürülmeye devam etmiştir75. Bu tarz düşüncelerin Türkiye Türkleri ve Macarlar tarafından ifade edilmesi şaşırtıcı değildir. Bu yıllarda Türkiye’nin Türklük bilimi konusunda dikkat çekici bir atılım içinde olduğu ve Türkiyat ile ikincil derecede alâkadar çevrelerin de yüzlerini Ankara’ya çevirdiği görülmektedir. Bangladeşli A. Satter Sate ile Saraybosna Millî Müze Kitaplığı yetkilisinin Türk Tarih Encümeni riyasetine hitaben kaleme aldıkları yazılar, buna bariz birer örnektir.
Bu ilginin kökenleri Tarih-i Osmanî Encümeni’nin kuruluş yıllarına kadar gitmektedir. 1910’lu yıllarda Alman ve Macar Türkologlar, Osmanlı-Türk Türkiyatçıları ile yakın temas hâlindedir. Bunlar arasında Imre Karacsony, Julies Mészáros, Friedrich Giese, Johannes Mordtmann ilk akla gelenlerdir. Balkan Savaşı akıbeti, Osmanlı Türkologlarının Türkoloji çalışmaları alanında yönelimlerini yeniden belirlemelerine neden olmuştur. Bu yıllarda Osmanlı Türkleri, Türkiyat araştırmalarında dikkate değer yegâne bilimci olarak Vasilij V. Barthold’u görüyordu. Bu esnada Darülfünûn’da istihdam olunan Alman Türkologlar, Türkoloji üzerinde kısmen de olsa etkilerde bulundular. 1920’li yıllarda aynı etkinin işbirliği havası içinde devam ettiği, bunun siyasal konjonktürle yakından ilgili olduğu görülmektedir.
1920’li yıllarda Türkoloji alanında Alman, Sovyet ve Türk merkezlerinin rekabetten ziyade işbirliği görüntüsü içinde olduğu dikkati çekmektedir. Bunun, “geçici barış dönemi” olarak bilinen dönemin siyasal koşullarıyla koşutluk içinde olduğu görülmektedir. 1925’te imzalanan Türk-Sovyet ve Türk-Alman diplomatik anlaşmaları ile üç ülke arasında belirli bir işbirliği zemini oluşmuştu. Türkiyat Enstitüsü müdürü Fuat Köprülü, 1927 sonlarında yayınlanan bir durum-tespit yazısında bunu örtük biçimde açıklamaya çalışmıştır. Bu esnada Türk Tarih Encümeni reisliğinde de bulunan Köprülü, “Türkiyat sahasında elyevm en büyük ilmî faaliyetler” konusunda Rusya, Almanya ile Türkiye’nin önplanda bulunduğunu belirtiyor, Türkiye’nin, Sovyetleri örnek alarak Türkoloji alanında atılım yapmasının önemine işaret ediyor ve Sovyet Rusya’nın, Bolşevik Devrimi’nden sonra “Türkiyat sahasında eskisiyle mukayese edilemeyecek kadar” büyük bir gelişim gösterdiğini açıklıyordu76.
M. Fuat Köprülü, Barthold gibi Rus âlimleriyle yakınlık kurmuş ve onlardan bilimsel istifade yoluna gitmiştir. Köprülü tarafından 1924’te kurulan Darülfünûn Türkiyat Enstitüsü’nün ilk elemanları arasında Ragıp Hulusî Özdem, Ahmet Ağaoğlu, Abdülkadir İnan, Ahmet Caferoğlu, Hamit Zübeyr Koşay gibi Türkoloji tahsilini Rusya’da ve Macaristan’da yapmış kişilerin bulunması anlamlıdır. 1920’li yıllarda Türkofon ülkeler gençlerinin Türkoloji tahsili için, öncelikle Leningrad’daki Türkiyat Semineri’ne gönderilmeleri ve bu işi orada Barthold, Samoyloviç, Vladimirçef gibi Sovyet âlimlerin nezaretleri altında yapmaları önemlidir. Bu, Türkiye Cumhuriyeti ile Sovyet Rusya arasında Türkoloji alanında işbirliği havasının sürdürülmesi, Türkofon Türkologların ülkemizde istihdam edilmesi ve Türkiye’de Türkolojinin gelişimi açısından gayet olumlu olmuştur.
Bu noktada Türkiye’nin Türkolojinin merkezi olması amacıyla kurulan Türkiyat Enstitüsü’nün bu yolda yeterince verimli ve etkili olamadığı belirtilmelidir. Fakat 1930’lu yıllara gelince durum büsbütün değişmiştir. 1932’de yapılan Birinci Türk Tarih Kongresi, adından da anlaşılacağı üzere, Batılıların ve özellikle Sovyetlerin Türkoloji alanında önlerine geçilmek isteğinin kanıtları ve söylemleri ile doludur. Bu kongrede, yetkili şahsiyetler tarafından, Köprülü’nün bugün ilk bakışta önemsiz gibi görünen nedenlerle âdeta tartışmaya davet edilmesi manidârdır. Bunun ardından Türk Tarih Kurumu genel yazmanı Reşit Galip’in Zeki Velidî Togan ile tartışması ve Onu şiddetle eleştirirken, Barthold’u ve Ona konferanslar verdirtip eserini bastırtan çevreleri kınaması anlamlıdır. Bunun ardından Togan’ın Darülfünûn’dan uzaklaştırılması, eskiden kalma bir hesabın görülmesidir herhalde.
1928’de Semerkand’da yapılması tasarlanan İkinci Türkiyat Kongresi yerine 1936’da Aşkâbâd’da Türkmenoloji Kongresi yapılmıştır. Aşkabâd Türkmenoloji Kongresi’nde imlânın ve terminolojinin belirlenmesi, bunun yanında Marksist-Leninist klasiklerin çevirilerinin geliştirilmesi konuları görüşülmüştür. Semerkand Türkoloji Kongresi’nin gerçekleşmemesi ve Sovyet Türkleri arasında Kiril alfabesinin kabul edilerek kullanılmaya başladığı tarihlere rastladığı bir sırada Türkmenoloji Kongresi’nin yapılması dikkat çekicidir. Bunun hemen ardından, bir zamanlar hararetle Latin harflerini isteyen Türkçü aydınlar şiddetle tasfiye edilmiştir. Türkmenoloji Kongresi’nin Türklerin bir bütün olarak ele alınmaması ve Sovyet ideolojisine uyumlu bir hale getirilmesi amaçlarının mahsûlü olduğu anlaşılıyor. Dolayısıyla, Türkiye ile Rusya arasında 1920’lerde bir bilimsel işbirliği havası içinde başlayan Türkoloji alanındaki ilişkiler, 1930’larda terk edilmiştir. Bunun ardından da siyasal işbirliği…

Sonuç

Yorumunuzu Yazınız

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir